Ikony wielkopostne i wielkanocne, cz. 10

Zapraszamy na cykl "ikony wielkopostne i wielkanocne", w którym publikujemy przedstawienia odpowiadające kolejnym niedzielom Wielkiego Postu oraz Wielkanocy. Opisom ikonograficznym, prezentowanym przez Jolantę Wroczyńską, towarzyszą medytacje na bazie poszczególnych ikon. Prowadzi je o. Jacek Wróbel SJ.


Ikona Zstąpienie do otchłani
Wigilia Paschalna - Niedziela Zmartwychwstania

Poszedł ogłosić nawet duchom zamkniętym w więzieniu

Duccio di Buoninsegna, XIII w

 Zmartwychwstanie to największe wydarzenie w historii zbawienia, akt ostatecznego zwycięstwa Chrystusa nad śmiercią. Ewangeliści pozostawili podobny opis tej tajemnicy – kobiety, które świtem przybiegły do grobu zastały pusty grób i Anioła siedzącego na kamieniu, który mówi: „nie ma Go tu, bo zmartwychwstał, jak powiedział. Ewangelista Jan (20, 17-18) dodaje, że pytająca o Jezusa Maria Magdalena zobaczyła Pana i usłyszała: „Nie zatrzymuj mnie, jeszcze bowiem nie wstąpiłem do Ojca”.

Kościół Prawosławny mocno podkreśla niezgłębioną tajemnicę zmartwychwstania. Kanoniczna ikonografia tego wydarzenia nie przedstawia samego aktu zmartwychwstania Chrystusa, natomiast w sposób pośredni i symboliczny ukazuje tę tajemnicę. Są to ikony: Niewiasty przy pustym grobie, Chrystus ukazuje się Marii Magdalenie i Zstąpienie do Otchłani.

Niewiasty u grobu - ikona współczesna

Ikona "Zstąpienie do otchłani" oparta jest na apokryficznej Ewangelii Nikodema z IV wieku, która mówi o tym, że po zmartwychwstaniu Chrystus zstąpił do Otchłani, skąd wyprowadził starotestamentowych proroków oraz praojców.

W centrum ikony znajduje się Chrystus w świetlistej mandorli (umownym wyobrażeniu światłości w kształcie elipsy, owalu, obejmującym całą postać), która jest symbolem Bożej chwały. Zarówno postać Chrystusa, jak i Jego szaty emanują blaskiem i rozjaśniają czarną czeluść ziemi (ciemność Otchłani) promieniami zmartwychwstałego. Chrystus stoi na wyważonych przez siebie dwuskrzydłowych wrotach piekieł. Czasami w ciemnym polu Otchłani przedstawiony jest Szatan oraz atrybuty niewoli i przedmioty, którymi aniołowie krępują Szatana, niszcząc moce piekielne. Chrystus w lewej ręce trzyma krzyż, znak zwycięstwa nad śmiercią, a niekiedy zwój, symbolizujący głoszenie zmartwychwstania przebywającym w piekle. Prawą dłoń podaje Adamowi i Ewie, wydobywając biblijnych praojców z Otchłani, którzy wyciągają ręce do Chrystusa w pozycji klęczącej.

Ikona rosyjska, ok. 1500.

Ikona symbolizuje uwolnienie przez Chrystusa wszystkich sprawiedliwych Starego Testamentu, którzy z wiarą oczekiwali Jego przyjścia – po obu stronach ikony ukazani są m.in. królowie Dawid i Salomon, prorok Mojżesz z tablicami oraz prorok Nowego Testamentu św. Jan Chrzciciel.

Przedstawienie to zwane jest ikoną Zmartwychwstania, gdyż jest praobrazem święta Zmartwychwstania Chrystusa i przyszłego zmartwychwstania, na które wszyscy czekamy. Chrystus, uwalniając pierwszych rodziców Adama i Ewę z niewoli grzechu i śmierci, otwiera drogę do zmartwychwstania całej ludzkości.

Ikona z Ewangeliarza, XIV w.

Ikona Zstąpienie Pana do piekieł opisana jest w Hermenejach Dionizjusza z Furny:

„Piekło w kształcie mrocznej jaskini pod górą i aniołowie w pysznych szatach, łańcuchami krępujący Belzebuba (władcę ciemności), a także diabły – jednych okradają, innych gonią, kłując włóczniami. Kilku nagich, skutych łańcuchami ludzi patrzy w górę. Wiele połamanych zaworów na odrzwiach piekieł, które leżą wysadzone z zawiasów, po nich zaś kroczy Chrystus, w prawej ręce trzymając dłoń Adama, w lewej – Ewy. Po Jego prawej stronie stoi Poprzednik, wskazujący na Chrystusa, nieopodal Dawid i inni sprawiedliwi królowie w diademach i koronach. Po lewej prorocy Jonasz, Izajasz, Jeremiasz i sprawiedliwy Abel oraz wielu innych, a wszyscy w koronach; otacza ich bezmierne światło i zastępy aniołów”.

Pod wpływem stylu malarstwa zachodniego, nawiązując do symboliki Kościoła zachodniego, w drugiej połowie XVII wieku zaczęły pojawiać się w ikonografii rosyjskiej niekanoniczne ikony, przedstawiające Chrystusa zmartwychwstałego – wychodzącego z otwartego grobu lub stojącego na odwalonym kamieniu nagrobnym w towarzystwie Aniołów i trzymającego chorągiew z czerwonym krzyżem.

Ikona rosyjska, pocz. XX w.

Kościół katolicki oddaje cześć wizerunkom-relikwiom Chrystusa Zmartwychwstałego, wśród których najbardziej znane są Całun Turyński, Całun z Manoppello i Chusta z Oviedo.

Tak wiele jest wspólnych wartości w przeżywaniu naszej wiary w Kościołach katolickim i prawosławnym, że składając życzenia z okazji Zmartwychwstania Pańskiego, życzmy sobie nawzajem, w duchu ekumenizmu, aby dla zaangażowaniu obu Kościołów w obronę wartości chrześcijańskich ustalono jak najszybciej jedną datę świętowania Wielkiej Nocy dla katolików i prawosławnych.

 

Modlić się ikoną "Zstąpienie do otchłani" 

Kontemplacja ikony Zstąpienia Chrystusa do otchłani ściąga i nasze serca do najgłębszych głębi zbawczych tajemnicy Krzyża. Wbity w wierzchołek Golgoty rozłupał skałę, która dzieliła kraj żywych od otchłani pogrążonych w śmierci. Krzyż stał się taranem, który zburzył dzielący stworzenie mur (Ef 2, 14) i wyłamał wrota piekieł, aby dać pogrążonym w śmierci - tej fizycznej, jaki i śmierci grzechu - ujrzeć i przyjąć światło życia. O "zstąpieniu w otchłanie" Nowy Testament zaświadcza tylko raz słowami listu św. Piotra:

Chrystus bowiem również raz umarł za grzechy, sprawiedliwy za niesprawiedliwych, aby was do Boga przyprowadzić; zabity wprawdzie na ciele, ale powołany do życia Duchem. W nim poszedł ogłosić [zbawienie] nawet duchom zamkniętym w więzieniu [piekieł]"     (1 P 3, 18-19).

 

Ikona grecka, XIII w.

Słowa te jednak stały się inspirujące dla wspaniałych medytacji w słowie i w ikonie od samego początku wiary chrześcijan do dziś. Świadczy o tym jedna z najstarszych homilii starochrześcijańskich na Wielką Sobotę Wigilii Paschalnych:

Co się stało?

Wielka cisza spowiła ziemię; wielka na niej cisza i pustka.

Cisza wielka, bo Król zasnął. Ziemia się przelękła i zamilkła, bo Bóg zasnął w ludzkim ciele, a wzbudził tych, którzy spali od wieków. Bóg umarł w ciele, a poruszył Otchłań. Idzie, aby odnaleźć pierwszego człowieka, jak zgubioną owieczkę. Pragnie nawiedzić tych, którzy siedzą zupełnie pogrążeni w cieniu śmierci; aby wyzwolić z bólów niewolnika Adama, a wraz z nim niewolnicę Ewę, idzie On, który jest ich Bogiem i synem Ewy.

Przyszedł więc do nich Pan, trzymając w ręku zwycięski oręż krzyża. Ujrzawszy Go praojciec Adam, pełen zdumienia, uderzył się w piersi i zawołał do wszystkich: "Pan mój z nami wszystkimi!" I odrzekł Chrystus Adamowi: "I z duchem twoim!" A pochwyciwszy go za rękę, podniósł go mówiąc: "Zbudź się, o śpiący, i powstań z martwych, a zajaśnieje ci Chrystus.

Ikona współczesna

Oto Ja, twój Bóg, który dla ciebie stałem się twoim synem. Oto teraz mówię tobie i wszystkim, którzy będą twoimi synami, i moją władzą rozkazuję wszystkim, którzy są w okowach: Wyjdźcie! A tym, którzy są w ciemnościach, powiadam: Niech zajaśnieje wam światło! Tym zaś, którzy zasnęli, rozkazuję: Powstańcie!

Tobie, Adamie, rozkazuję: Zbudź się, który śpisz! Nie po to bowiem cię stworzyłem, abyś pozostawał spętany w Otchłani. Powstań z martwych, albowiem jestem życiem umarłych. Powstań ty, który jesteś dziełem rąk moich. Powstań ty, który jesteś moim obrazem uczynionym na moje podobieństwo. Powstań, wyjdźmy stąd! Ty bowiem jesteś we Mnie, a Ja w tobie, jako jedna i niepodzielna osoba.

Dla ciebie Ja, twój Bóg, stałem się twoim synem. Dla ciebie Ja, Pan, przybrałem postać sługi. Dla ciebie Ja, który jestem ponad niebiosami, przyszedłem na ziemię i zstąpiłem w jej głębiny. Dla ciebie, człowieka, stałem się jako człowiek bezsilny, lecz wolny pośród umarłych. Dla ciebie, który porzuciłeś ogród rajski, Ja w ogrodzie oliwnym zostałem wydany Żydom i ukrzyżowany w ogrodzie.

Przypatrz się mojej twarzy dla ciebie oplutej, bym mógł ci przywrócić ducha, którego niegdyś tchnąłem w ciebie. Zobacz na moim obliczu ślady uderzeń, które zniosłem, aby na twoim zeszpeconym obliczu przywrócić mój obraz.

Spójrz na moje plecy przeorane razami, które wycierpiałem, aby z twoich ramion zdjąć ciężar grzechów przytłaczających ciebie. Obejrzyj moje ręce tak mocno przybite do drzewa za ciebie, który niegdyś przewrotnie wyciągnąłeś swą rękę do drzewa.

Ikona współczesna

Snem śmierci zasnąłem na krzyżu i włócznia przebiła mój bok za ciebie, który usnąłeś w raju i z twojego boku wydałeś Ewę, a ta moja rana uzdrowiła twoje zranienie. Sen mej śmierci wywiedzie cię ze snu Otchłani. Cios zadany Mi włócznią złamał włócznię skierowaną przeciw tobie.

Powstań, pójdźmy stąd! Niegdyś szatan wywiódł cię z rajskiej ziemi, Ja zaś wprowadzę ciebie już nie do raju, lecz na tron niebiański. Zakazano ci dostępu do drzewa będącego obrazem życia, ale Ja, który jestem życiem, oddaję się tobie. Przykazałem aniołom, aby cię strzegli tak, jak słudzy, teraz zaś sprawię, że będą ci oddawać cześć taką, jaka należy się Bogu.


Gotowy już jest niebiański tron, w pogotowiu czekają słudzy, już wzniesiono salę godową, jedzenie zastawione, przyozdobione wieczne mieszkanie, skarby dóbr wiekuistych są otwarte, a królestwo niebieskie, przygotowane od założenia świata, już otwarte.

Tekst: Jolanta Wroczyńska i o. Jacek Wróbel SJ