Ikony wielkopostne i wielkanocne, cz. 7

Zapraszamy na cykl "ikony wielkopostne i wielkanocne", w którym publikujemy przedstawienia odpowiadające kolejnym niedzielom Wielkiego Postu oraz Wielkanocy. Opisom ikonograficznym, prezentowanym przez Jolantę Wroczyńską, towarzyszą medytacje na bazie poszczególnych ikon. Prowadzi je o. Jacek Wróbel SJ.


Ikona Wieczerzy Pańskiej
Wielki Czwartek
 

Bierzcie i jedzcie
 

Szkoła Twerska, XV w.

Triduum Paschalne rozpoczyna się w Wielki Czwartek pamiątką Ostatniej Wieczerzy, podczas której Jezus ustanowił Eucharystię. I chociaż codzienna i niedzielna Msza święta stanowi przypomnienie Wieczerzy Pańskiej, która miała miejsce przed męką i krzyżem Chrystusa, to właśnie w ten dzień w sposób szczególny przeżywamy oczekiwanie na Zmartwychwstanie, na ponowne przeżycie cudu przejścia ze śmierci do życia.

Treści dotyczące Eucharystii przekazane zostały w czterech Ewangeliach: Mt 26, 17-30; Mk 14, 12-25; Łk 22, 7-23; J 13, 1-30. Katechizm Kościoła Katolickiego naucza: „Eucharystia jest pamiątką Paschy Chrystusa, to znaczy dzieła zbawienia wypełnionego przez Jego życie, śmierć i zmartwychwstanie. Dzieło to uobecnia się w czynności liturgicznej” (1407).

Przedstawienie Ostatniej Wieczerzy pojawiło się w VI wieku w sztuce bizantyjskiej, kiedy zaczęły się rozwijać obrzędy kościelne i występowało w dwóch wariantach ikonograficznych jako Eucharystia i Komunia Apostołów. Najwcześniejszym przedstawieniem są mozaiki z kościoła św. Witalisa w Rawennie usytuowane w prezbiterium na wschodniej ścianie. Kompozycja Ostatniej Wieczerzy występuje też na freskach staroruskich w XII-XIII wieku. W Polsce znajdują się freski Ostatniej Wieczerzy w cyklu chrystologicznym z XV wieku w katedrze sandomierskiej i w katedrze na Wawelu. W Muzeum Historycznym w Sanoku znajdują się dwie ikony Ostatniej Wieczerzy z XVI i XVII wieku oraz niezwykle symboliczne przedstawienia Chrystusa Eucharystycznego z XVIII wieku.

Bazylikia San Vitale w Rawennie

W Kościele prawosławnym Wieczerza Pańska zwana jest Wieczerzą Mistyczną. W malarstwie ikonowym pojawiła się na początku XV wieku w przedstawieniach w zasadzie odpowiadających opisowi znanemu w Hermenejach Dionizego z Furny pod nazwą Uczty Mistycznej:

„Dom, w środku stół z chlebami i misami z jadłem; stoi też na nim dzban z winem i kubki. Przy stole siedzi Chrystus z Apostołami: po lewej Jan spoczywający na Jego piersi, po prawej Judasz wyciągający rękę ku misie i patrzący na Chrystusa”.

Na ikonach Chrystus usytuowany jest centralnie, stanowiąc symetryczny układ z dwunastoma apostołami lub asymetryczny – kiedy Chrystus siedzi z lewej strony stołu, co jest bardziej charakterystyczne dla ikonografii dawnej Rusi. W istocie swojej jest to kompozycja podobna. Różniące dotyczą drobnych atrybutów, np. Judasz albo wyciąga rękę w kierunku stołu albo trzyma mieszek z trzydziestoma srebrnikami, często też Judasz ukazany jest bez nimbu. Niekiedy, na rosyjskich ikonach z XV-XVI wieku, na drugim planie za apostołami przedstawiona jest kolumna, na której stoi kogut – stanowiąc nawiązanie do potrójnego zaparcia się Piotra, o którym mówią Ewangelie.

Ikona aut. Szymona Uszakowa, XVII w.

Ikona Wieczerzy Mistycznej zajmuje w ikonostasie centralne miejsce nad Bramą Królewską, ukazując rolę Eucharystii jako sakramentu sakramentów w porządku sakramentalno-liturgicznym: Chrystus jako jedyny arcykapłan i ofiarnik składa samego siebie w ofierze i równocześnie buduje Kościół jako swoje Ciało, którego jest Głową. Słynny ikonostas oraz stanowiąca jego część ikona Szymona Uszakowa Ostatnia wieczerza z XVII wieku znajduje się w Ławrze Troicko-Siergijewskiej, wpisanym na listę UNESCO, jednym z najważniejszych monasterów Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej.

Leonardo DaVinci, XV w.

W kulturze zachodniej najbardziej znanym przedstawieniem jest Ostatnia Wieczerza Leonarda da Vinci z XV wieku, wykonana w refektarzu kościoła dominikanów Santa Maria delle Grazie w Mediolanie. Na malowidle widać trzy ściany Wieczernika, znajdującego się na stoku góry Syjon w Jerozolimie, nawet z krajobrazem za oknem. Wieczernik to miejsce, w którym odbyła się Ostatnia Wieczerza, gdzie „w obawie przed Żydami” apostołowie zebrali się po ukrzyżowaniu Jezusa, gdzie „mimo drzwi zamkniętych” po zmartwychwstaniu ukazał im się Chrystus, gdzie nastąpiło Zesłanie Ducha Świętego i gdzie – według tradycji prawosławnej – miało miejsce zaśnięcie Najświętszej Marii Panny.

Dzisiaj w czasie liturgii Wielkiego Czwartku Wieczernikiem wybranym przez papieża Franciszka będzie rzymskie więzienie dla nieletnich, którzy są „najuboższymi z ubogich”.
 

Duccio di Buoninsegna, fresk, XIII w.

Modlić się ikoną "Wieczerza Pańska"

Przekazane nam przez Ewangelie opisy ustanowienia przez Chrystusa Eucharystii, czyli wieczerzy dziękczynnej, skupiają się na dwóch obrazach. Jednym, przekazanym przez Synoptyków (Mateusz, Marek i Łukasz) oraz św. Pawła, gdzie uczniowie dają świadectwo słów i gestów Jezusa, który chleb i wino daje do spożycia jako soje Ciało i Krew, będące "pamiątką", tj. żywym przywołaniem Jego obecności wśród uczniów powtarzających te gesty i słowa Mistrza. Drugim jest opis św. Jana (J 13, 1-20), który w ustanowieniu Eucharystii zwraca uwagę już nie na znaki chleba i wina i ich dzielenie, ale sens tych znaków, którym jest wzajemna służba w miłości na wzór Nauczyciela, który "umiłowawszy swoich na świecie, do końca ich umiłował" (w. 1), i który przekazuje w tych znakach uczniom przykazanie wzajemnej miłości "na wzór Syna Człowieczego, który nie przyszedł, aby Mu służono, lecz aby służyć i dać swoje życie na okup za wielu" (Mt 20, 28).

Szkoła moskiewska, XV w.

Ustanowienie Eucharystii jest więc wyraźnym "testamentem", który jasno daje poznać ostateczną wolę Zbawiciela co do sposobu kontynuacji dzieła przez Niego zapoczątkowanego i przekazanego tym, którzy w Niego wierzą, uznając się za Jego uczniów. Bo być Jego uczniem, to karmić się Jego Ciałem i Krwią, ale nie tylko w geście jedzenia eucharystycznego chleba, ale i towarzyszącym mu przyswajaniu sobie tego kim był i czym żył Jezus człowiek. "Ciało i krew" mówią o żywym człowieku, a wola Zbawiciela o współdzieleniu z innymi i jedzeniu Jego Ciała i Krwi jest wezwaniem dla uczniów do czynienia Jego życia ich własnym życiem. Tu zawiera się zgorszenie, jakie wezwanie Jezusa wywołało u jego współczesnych, jak zgorszenie, które i dziś nie przestaje przetaczać się przez usta i serca ludzi, którzy mienia się Jego uczniami: "jak On może dać swoje ciało do jedzenia?" (J 6, 52). Podczas gdy odpowiedź Jezusa jest jednoznaczna: "Jeśli nie będziecie jedli Ciała Syna Człowieczego ani pili Krwi Jego, nie będziecie mieli życia w sobie" (J 6, 53). Co nie znaczy, że zaraz dosięgnie ich śmierć, ale że będą żyli, jakby nie było w nich życia…

Ikona współczesna

Jeden ze współczesnych biblistów, jezuita, o.Leon Xavier-Dufour, który całe swoje życie poświęcił na rozważaniach dotyczących znaczenia Eucharystii z życiu chrześcijan, zapytał się mnie kiedyś w osobistej rozmowie, na krótko przed swoją śmiercią: "czy wiesz co to znaczy, kiedy przy przyjmowaniu Komunii św. mówisz 'Amen', czyli niech się stanie? To znaczy, że świadomie wyrażasz zgodę na tę wizję nowego człowieczeństwa i relacji międzyludzkich, jakie Jezus Chrystus swoim życiem i śmiercią nam je ukazał; że chcesz tę wizję wcielać we własne życie, ponieważ On sam tym żył a dając nam swoje Ciało i Krew chciał, aby stało się to także naszym udziałem, oraz aby ci, którzy je przyjmują, stali się apostołami tej wizji, która w Chrystusie już się stała, a przez nasze życie również dziś ma stawać się, rzeczywistością".

 
Tekst: Jolanta Wroczyńska i o. Jacek Wróbel SJ