Ikona Podwyższenia Krzyża Świętego

Krzyż zwycięża, krzyż panuje, krzyż oddala wszelkie grzechy

Święto Podwyższenia Krzyża Świętego obchodzimy w Kościele katolickim 14 września, prawosławni i grekokatolicy świętują 14 lub 27 września (wg kalendarza gregoriańskiego). W tradycji Kościoła wschodniego Podwyższenie Krzyża Pańskiego (gr. Hyposis tu Stauru, ros. Wozdwiżenije Kriesta Gospodnie) należy do dwunastu wielkich świąt i jest drugim świętem cerkiewnego roku liturgicznego, który rozpoczyna się 1 września i kończy 31 sierpnia.

Święto ustanowione zostało w IV wieku, a Tradycja Kościoła głosi, że powstało na pamiątkę odnalezienia relikwii Krzyża świętego przez cesarzową Helenę, matkę cesarza Konstantyna Wielkiego.

Cesarz Konstantyn i Cesarzowa Helena z Krzyżem

 Konstantyn jako cesarz imperium rzymskiego zasłynął wydaniem w 313 roku, razem z cesarzem wschodnim Licynjuszem, edyktu mediolańskiego, który zakończył prześladowanie chrześcijan, przyznając im „wolne i nieograniczone prawo wypełniania swej religii” oraz zwrot zagrabionych miejsc kultu. Natomiast jego pobożna matka Helena wsławiła się hojnością jako fundatorka wielu świątyń w Rzymie i Konstantynopolu. Pod koniec swego życia, ok. roku 324/326, udała się z pielgrzymką do Ziemi Świętej, gdzie nakazała zburzyć pogańską świątynię Wenery, wybudowaną na miejscu Golgoty w II wieku przez cesarza Adriana, który niszczył wszelkie ślady judaizmu i chrześcijaństwa. Podczas wykopalisk, jak podaje tradycja za św. Ambrożym, odnalezione zostały trzy krzyże, bowiem razem z Jezusem skazano dwóch łotrów. W celu identyfikacji drzewa krzyża Chrystusowego posłużono się ciałem zmarłego, który w cudowny sposób został wskrzeszony. To wydarzenie uznano za znak autentyczności krzyża i wówczas biskup Jerozolimy Makarios podniósł Krzyż święty w górę, aby wszyscy zgromadzeni mogli go zobaczyć. I stąd wzięło swą nazwę święto Podwyższenia Krzyża Pańskiego. Cesarzowa Helena zmarła ok. 327/8 roku, ale zdążyła jeszcze nakazać synowi ufundowanie bazyliki Bożego Narodzenia w Betlejem, Świętego Krzyża na Golgocie i Wniebowstąpienia Pańskiego w Jerozolimie. 

Metropolita Makarios z Konstantynem i Heleną

Kościół wschodni zaliczył Helenę i Konstantyna w poczet świętych Równych Apostołom. Obie postacie świętych razem z metropolitą Makariosem trzymającym Krzyż święty stanowią główne osoby przedstawiane na ikonie Podwyższenia Krzyża Pańskiego.

W centrum ikony stoi biskup Jerozolimy Makarios, przeważnie na podwyższeniu lub na ambonie i w oburącz trzyma uniesiony nad głową Krzyż święty – niekiedy jego ręce podtrzymują diakoni. Po obu stronach krzyża stoją cesarz Konstantyn Wielkiego i jego matka św. Helena,, a w dolnej części ikony licznie zgromadzony lud. Wydarzenie przedstawiane jest zwykle na tle świątyni Zmartwychwstania Pańskiego w Jerozolimie lub bazyliki Hagia Sofia w Konstantynopolu. Na niektórych wariantach ikonograficznych na dole pod amboną, na której stoi biskup Makarios, przedstawiona jest Golgota (Miejsce Czaszki), pod którą w pieczarze znajdują się kości i czaszka Adama lub ukazany jest moment odnalezienia trzech krzyży.

Nieco inny opis ikony Podwyższenia Krzyża podaje Dionizjusz z Furny w Hermenejach, w rozdziale Hagiografia (Żywoty świętych):

„Świątynia, w środku ambona, na niej święty (Modest), patriarcha jerozolimski, trzymający czcigodny Krzyż Chrystusowy. Pod amboną święta Helena cesarzowa, wraz z nią liczni dostojnicy i rzesza ludzi spoglądających w górę, z rękami uniesionymi.”

Na niektórych ikonach przedstawione są więc tylko dwie postacie – św. Helena i biskup Jerozolimy z Krzyżem oraz licznie zgromadzony lud. Ikony hagiograficzne ukazują św. Helenę i św. Konstantyna stojących po obu stronach Krzyża i trzymających odnaleziony prawdziwy Krzyż Chrystusowy.

Ikona Podwyższenie Krzyża Pańskiego znajduje się w ikonostasie w rzędzie świąt, a w liturgii cerkiewnej święto ma nazwę Podwyższenia Czcigodnego i Życiodajnego Krzyża Pańskiego. W dzień przedświąteczny odbywa się całonocne czuwanie, a w święto podczas obrzędu podwyższenia krzyża, przystrojonego kwiatami, celebrans podnosi krzyż, zwracając się ku czterem stronom świata począwszy od wschodu ku zachodowi, południu, północy i ku wschodowi, błogosławiąc wiernych, którzy wraz z chórem śpiewają: Hospody Pomyłuj, Kyrie eleison.

Krzyż prawosławny jest inny niż w Kościele zachodnim. Na osi znajdują się trzy belki poprzeczne: górna oznacza tabliczkę z napisem „Jezus Nazarejczyk, Król Żydowski”, jaki w trzech językach: greckim, łacińskim i hebrajskim kazał przybić Piłat, zgodnie z rzymskim zwyczajem wypisania winy; na środkowej znajdują się ręce Jezusa; dolna stanowi podnóżek. W tradycji wschodniej, inaczej niż w tradycji łacińskiej, nogi przybite są dwoma gwoździami, każda oddzielnie. Dolna belka znajdująca się pod stopami Ukrzyżowanego, jeden koniec ma skierowany do góry i wskazuje na niebo dla dobrego łotra, drugi koniec pokazuje piekło dla drugiego łotra.

Podczas liturgii Podwyższenia Krzyża Świętego Kościół modli się następującymi słowami:

Zasadzone na miejscu czaszki drzewo prawdziwego życia,
na którym zgotował zbawienie Przedwieczny Król pośrodku ziemi,
będąc dzisiaj podnoszonym, uświęca krańce świata i odnawia dom zmartwychwstania.
Radują się aniołowie na niebie i weselą się ludzie na ziemi,
wołając za Dawidem i mówiąc:
„Wywyższajcie Pana Boga naszego i kłaniajcie się podnóżkowi nóg Jego,
albowiem jest on święty, dający światu wielkie miłosierdzie”.

Tekst: Jolanta Wroczyńska