Ikona Pokrow Bogurodzicy

Pod Twoją obronę uciekamy się…

Ikona z monasteru w Suzdale, XV w.

Święto Opieki Najświętszej Bogurodzicy obchodzone jest w Kościele prawosławnym i Kościołach wschodnich w dniach 1/14 października (wg kalendarza juliańskiego i wg nowego stylu) jako wspomnienie i modlitwa przed wizerunkiem Matki Bożej okrywającej swym płaszczem Lud Boży. Jest szczególnie popularne w tradycji prawosławnej Rosji i należy ono do jednego z ważniejszych świąt po dwunastu głównych świętach w liturgii cerkiewnej.

Pokrow, Pokrowa, (podobnie jak greckie Sképē ), w języku starocerkiewno-słowiańskim, jak i rosyjskim oznacza opiekę, ale etymologicznie pochodzi od słów: szal, całun, płaszcz i tłumaczone jest jako ochrona i wstawiennictwo. Święto nawiązuje do bizantyjskiego kultu relikwii Matki Bożej, którymi są pasek i welon, i którym przypisywano bezpośrednią interwencję Matki Bożej w sytuacjach oblężenia Konstantynopola. Pokrow to ikona Najświętszej Marii Panny jako orędowniczki, pośredniczki i opiekunki ludzkości.

Ikona nowogrodzka, XIV w.

Święto Opieki Najświętszej Bogurodzicy zostało ustanowione na Rusi w XII wieku na pamiątkę ocalenia Konstantynopola przed inwazją Arabów dwa wieki wcześniej. Z tym wydarzeniem wg wschodniej tradycji prawosławnej związane jest cudowne objawienie Bogurodzicy w świątyni na Blachernach pod Konstantynopolem, gdzie były przechowywane relikwie. Podczas całonocnego czuwania modlitewnego Andrzej Szalony (ros. Jurodiwyj) i jego uczeń Epifaniusz ujrzeli Bogurodzicę, która zjawiła się w kopule świątyni z orszakiem aniołów i świętych i na znak opieki nad ludźmi przed ołtarzem rozpostarła nad głowami obecnych swój welon (szal, omoforion). Dzięki temu widzeniu św. Andrzej Szalony z Konstantynopola został objęty powszechnym kultem, a ikonografia Matki Bożej uzyskała nowy wizerunek Opiekunki ludzi.

Pierwsze ikony Matki Bożej Opiekunki znane są na Rusi już od XII wieku, natomiast od XIV wieku uformowały się dwa warianty ikonograficznego typu Bogurodzicy Opiekunki nazywane przez historyków nowogrodzkim i rostowsko-suzdalski (późniejszym moskiewskim) ze względu na ich pochodzenie. Oba warianty różnią się nieznacznie. W wariancie pierwszym Bogurodzica przedstawiona jest na tle absydy z podniesionymi w górę rękoma jako typ modlącej się (Orantki), a nad jej głową rozpostarty szal trzymają aniołowie, natomiast w wariancie drugim Bogurodzica jest przedstawiona na tle świątyni z szalem przerzuconym przez ręce. W ikonografii rosyjskiej Matka Boża jest przedstawiana zawsze z omoforionem, rozpostartym na rękach albo unoszonym nad jej głową przez anioły, a w ikonografii ukraińskiej, pod wpływem malarstwa zachodniego, występuje motyw płaszcza opiekuńczego.

Rosyjska ikona współczesna

Oprócz Bogurodzicy ikony przedstawiają historię wydarzenia i osoby w nim uczestniczące. Na ikonach pojawia się postać błogosławiącego Chrystusa (zwykle u góry), Andrzeja Szalonego i Epifaniusza, a także Jana Chrzciciela i apostołów. Raczej na wszystkich ikonach pojawia się postać Romana Melodosa (św. Roman Piewca), autora Akatystu (Akáthistos Hýmnos), hymnów poświęconych Bogurodzicy, powstałych w VI wieku i będących największym zabytkiem liturgii bizantyjskiej.

Ukraińska ikona współczesna

Ikonografia Matki Bożej Opiekunki wyraża ideę nieustannej opieki, wstawiennictwa oraz Matki Miłosierdzia w sztuce zachodniego chrześcijaństwa. W Prawosławiu zarówno cerkwie pod wezwaniem Pokrowy Opieki Matki Bożej, czy sobory Pokrowy Najświętszej Bogurodzicy stanowią bardzo znane miejsca pielgrzymek. Na terenie południowo-wschodniej Polski jednym z niewielu śladów cerkwi pod wezwaniem Pokrow jest dawna cerkiew w Szlachtowej, dzisiaj kościół Matki Boskiej Pośredniczki Łask. Najpiękniejszą ikoną w polskich zbiorach jest Welon Matki Boskiej – Pokrow z parą królewską Janem III Sobieskim i Marysieńką. Pochodząca z XVII wieku ikona z licznymi złoceniami znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Ikona z Muzeum Narodowego w Krakowie

Nie znalazłam opisu ikony Matki Bożej Opiekunki w Hermenejach Dionizjusza z Furny, co może świadczyć o tym, że pomimo tradycji bizantyjskiej samego święta, ikona Pokrow jest typowa dla prawosławia ruskiego. Kult opieki ikon Bogurodzicy znany jest wcześniej z funkcji obronnej przed nieprzyjacielem. Ikony strzegły bram miasta, murów i drzwi. Zwyczaj procesyjnego obnoszenia ikony Matki Bożej wokół murów zagrożonego miasta, wywodzący się z Konstantynopola z VI wieku, znamy z obrony Jasnej Góry obleganej przez wojska szwedzkie. Uciekanie się do wstawiennictwa Matki Bożej, połączone z powszechnymi modłami, praktykowane było przez umieszczanie ikon na murach – ikony Iwerska na Atosie, czy Ostrobramska w Wilnie. Cudowne działania Matki Bożej, świadczące o Jej opiece nad światem, znane są od początków chrześcijaństwa. Ostatnio wiarę w Opiekę Bogurodzicy wyraził papież Franciszek zawierzając cały świat Matce Bożej Fatimskiej.


Tekst: Jolanta Wroczyńska