Od 2 do 11 maja 2022 r. grupa osób związanych z Pracownią Działań Twórczych "Droga Ikony" uczestniczyła w warsztatach w pracowni EIKONOURIGA Georga Kordisa w Atenach.
Pierwsze trzy dni były poświęcone na rysunek. Naszym zadaniem było nauczyć się zasad rysowania najpierw twarzy, rąk, stóp czy elementów szat, aż po narysowanie całej postaci, np. Jana Ewangelisty. Spędzaliśmy długie godziny, zmagając się z zadaniami do narysowania, które rankiem były omawiane i korygowane przez prof. Kordisa. To były wyczerpujące, ale też bardzo owocne dni. Doceniliśmy to, jak ważny jest rysunek i znajomość zasad kompozycji. Profesor wyjaśniał nam też, jakimi regułami rządzi się język sztuki bizantyjskiej. To, czym jest wewnętrzny i zewnętrzny rytm ikony, funkcje koloru i światła oraz zasady kompozycji, tak by uobecniała ona przedstawioną na niej rzeczywistość i osoby.
Mieliśmy też czas na zwiedzanie Aten. Obowiązkowym punktem było Muzeum Sztuki Bizantyjskiej i Muzeum Benaki ze wspaniałymi zbiorami ikon greckich. Mogliśmy podziwiać ikony szkoły kreteńskiej namalowane m.in.przez Teofana z Krety czy Angelosa Akatantosa i wielu innych. Niektórzy znaleźli też czas na Akropol i imponujące Muzeum Archeologiczne. Dużym przeżyciem była wizyta na Areopagu i wysłuchanie, przeczytanego przez Ojca Zbyszka fragmentu z Dziejów Apostolskich, w którym zawarty jest opis pobytu św. Pawła w Atenach i jego słynna mowa wygłoszona właśnie na ateńskim Areopagu.
Niedziela 8 sierpnia była dniem wyjątkowym, gdyż uczestniczyliśmy w Świętej Liturgii (wg terminologii prawosławnej), czyli liturgii eucharystycznej w kościele Panagia, Fanaromeni, kościele, w którym ikonostas i freski zostały w całości wykonane przez Georga Kordisa. Byliśmy zachwyceni pięknem fresków, którymi prof. Kordis ozdobił świątynie. Warto wspomnieć, że prof. Kordis wykonał polichromie dla wielu kościołów w Europie i USA m.in. Monaster o Docheiariou, Góra Athos, Panagia Faneromeni, Ateny, Kościół Proroka Eliasza we Frankfurtcie.
*. *. *
R: Dear Profesor, In last years we can observe specially in Poland, but also in the whole Europe very big interesting in icon painting. It is like renesanse kind of interest. And many people wants to know how to paint an icons. Do you think it is just kind of fashion or it is just like missing something and we missed something and that’s why we are pulled in this direction?
R: Panie Profesorze! W ostatnich latach obesrwujemy w Polsce, ale także w Europie, duże zinteresowanie ikonami. Jakby renesans ikon. Wiele osób chce wiedzieć, jak malować ikony. Czy sądzi Pan, że jest to tylko moda czy raczej rodzaj pewnej nostalgii, tęsknoty która nas pociąga w stronę ikony?
GK: Maybe they are both. The discovery of icons actually begin in Russia at the end of XIX century and beginning of XX and in Greece …. Who was also great iconographer. Actually this discovery of the icons, at the beginning was a big surprise for this people, because this artistic language was something very different from western European tradition, from renesanse and after. So it was different artistic language and I think what is most important in iconography is that this painting mode makes things happen. This is something that can not be achieved through the renesanse style painting. So maybe today this revival looks a bit like a fashion, but I think that it also has to do with this I would say nostalgia of kind of art that brings things here, we feel the presence of Christ and saints. So I think it’s both.
GK: Myślę, że obydwa. Odkrycie ikony, które zaczęło się w Rosji pod koniec XIX i na poczatku XX wieku, także w Grecji, Fotis Kontoglou, który był sławnym malarzem i wielkim ikonografem. To odkrycie starych ikon było początkowo wielkim zaskoczeniem dla ludzi, ponieważ język artystyczny ikon różnił się od europejskiej tradycji epoki renesansu i późnieszych okresów. To jest sposób wyrazu, który sprawia, że rzeczy stają się obecne tu i teraz, myślę, że to najważniejsze w ikonie. Coś, czego nie można było uzyskać w twórczości renesansu.
Być może obecne odrodzenie ikon wygląda trochę jak moda, ale myślę, że mamy też do czynienia z tęsknotą za takim rodzajem sztuki, który przynosi rzeczywistość do nas, daje poczucie obecności Chrystusa i świętych.
R: And with this presence here and now is somehow like the same with the liturgy.
R: and icon is the part of sacral. So probably it has connection with this also.
R: Z tą obecnością tu i teraz dzieje się tak samo jak w Litugii. Ikona jest sakralna, uświęcona i ma związek z litrugią.
GK: Exactly
GK: yes, definitely it has connection with this, because it is liturgical art. It not only serves divine liturgy, services in church, but also expresses the same Spirit. It is formulated during the first centuries of Christianity, shaped this way because Christians wanted to have a kind of art, victorial art that brings things here. As exactly happens in divine liturgy with the spirit energy of God that come here and transform bread and wine into Blood and Body of Christ. It is the same thing. Through iconography they wanted to express ecclesiology, that everything is here and everything is united in Christ and we are participating in this mystery. So it is something very deep behind this I would say victorial mode. An that’s the basic characteristics and the main difference between this artistic painting mode and art introduced from renesanse. What we called naturalistic.
GK: Tak. Ikona ma związek z litrugią, ponieważ jest sztuką liturgiczną. Ona nie tylko służy Boskiej Litrugi, np. w czasie Liturgii w kościele, ale również odzwierciedla tego samego Ducha.
Ikona powstała w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Ukształtowana w specyficzny sposób, gdzyż chrześcijanie pragnęli mieć rodzaj sztuki, „zwycięskiej” sztuki, która przywołuje rzeczywistość do nas. Podobnie jak w liturgii, gdzie Duch przychodzi i przemienia wodę i chleb w Ciało i Krew Chrystusa, analogicznie przez ikonografię, chrześcijanie chcieli wyrazić jedność (eclesiology), w której wszystko jest zjednoczone w Chrystusie i uczestniczy w Jego tajemnicy.
Jest coś bardzo głębokiego w tym sposobie wyrazu, który odróżnia ją od sztuki zapoczątkowanej w Renesansie, którą nazywamy naturalistyczną.
R: can the icon be the bridge between east and west? Because many Catholic people from the west side of church, they try to study icon, they try to study orthodox spirituality. Do you thing that icon can build a kind of junction (?) between.
R: Wielu Katolików studiuje ikony i duchowość Kościoła Wschodniego. Czy myśli Pan, że ikona może być swego rodzaju łącznikiem między wschodem i zachodem?
GK: yes. Of course it is a common tradition for centuries for east and wester Church. Until XIV century they had the same painting mode. Even in chanting they had very similar mode. So definitely it is a common ground and it is something that unites. But I thing there is something deeper. Studying icons and looking at the icons is a common visual experience. And that is something very deep, that unites people. It is not only bridge, but the common experience. Something deeper than a bridge. It is really very hopeful that people, all Christians around the world, orthodox, catholics and some also protestants they have interesting in iconography and that brings us together through this common visual experience and we can dialogue through many other things and come closer. This is what we want.
GK: Tak, oczywiście. Ikona przez wieki była wspólną tradycją Kościoła wschodniego i zachodniego. Do XIV wieku obie tradycje korzystały z tego samego sposobu malowania. Także śpiew był podobny. Definitywnie jest to wspólna podstawa, coś, co łączy. Ale jest też coś głębszego. Studiowanie ikon, patrzenie na ikony jest wspólnym wizualnym doświadczeniem, które jednoczy ludzi. Napawa wielką nadzieją, że chrześcijanie na całym świecie, Prawosławni, Katolicy a nawet niektórzy Protestanci interesują się ikonografią. To wspólne wizualne doświadczenie przybliża nas i pomaga rozwijać dialog na wielu innych płaszczyznach. A tego właśnie chcemy.
R: do you think it is important to take part in liturgical life, for example orthodox church, if we go to the tradition of icon.
R: Jak Pan sądzi, czy uczestnictwo w życiu liturgicznym, np. kościoła wschodniego, jest ważne, gdy podążamy drogą ikon? Czy nie daje to większego odczuwnaia, zrozumienia ikon ?
GK: of course not
GK: nie
R: It is not necessary? It does not bring more feeling, more common understanding ?
R: nie jest to potrzebne?
GK: I don’t thing it is necessary. No. Especially for Catholics it is the same thing. Eucarist is the same thing. There is an issue over there, maybe it could be, I am not positive, but maybe, it would be more difficult for some protestant people to understand this feeling, because maybe they don’t have the same liturgical tradition. Some protestants they don’t have liturgy, they have different things and symbolic thing. So maybe they would have a difficulty to understand this that sense of presence, this sense of unity. But I don’t think for orthodox or catholics it is an issue.
GK: Nie sądzę, aby to było potrzebne. Szczególnie dla Katolików, którzy mają własną Liturgię - Eucharystię. Być może jest to trudniejsze dla niektórych Protestantów, którzy nie mają podobnej tradycji litrugicznej, bardziej skupiają się na wybranych symbolach. Dla nich może być trudno zrozumieć sens obecności i jedności. Ale dla Prawosławnych czy Katolików, to nie jest problem.
R: so the working with icon it is kind of spiritual experience, yes?
R: So as a spiritual experience, does it has influence on icon painting? I mean if spiritual experience we have would affect ?
R: Praca and ikoną jest więc rodzajem duchowego doświadczenia? Czy własne duchowe doświadczenie ma wpływ na pisanie ikon? W jaki sposób może na nie wpływać?
GK: I would say yes. Primarily, everybody can paint icon, if he preserves the hypostatic form, the form of the person depicted and writes the name In the right way, so it is an icon. Ok. But definitely I think that the spiritual state of the iconographer affects in a many different ways the artistic result, the painting mode, because it is related to the way we draw, the way we’re painting things as connected to the state of our soul, sensitivity of our heart. So it is related. I don’t thing that we can define how it is related, but we can’t say it is not connected. It is like to ask an alta… with no previous experience to write compose a rock&roll. If you don’t have experience like that you can not do that, even if you are a great musician you can not do things in such specific music mode. It is the same thing, you know.
GK: Moim zdaniem tak. Przede wszystkim każdy może malować ikony jeśli zachowuje odpowiednią hipostazę, podobieństwo, formę, wg której przedstawiana jest dana osoba i podpisuje ją we właściwy sposób. Ale definitywnie duchowy stan ikonografa ma wpływ na wynik artystyczny, ponieważ to jak rysujemy czy malujemy zależy od stanu naszego ducha, wrażliwości i serca. Nie sądzę byśmy mogli określić jak to się dzieje ale nie możemy powiedzieć, że tego związku nie ma. Przez analogię to tak jakbyśmy poprosili ministranta, który nie ma doświadczenia o napisanie rock&rolla,. Nawet jesteś wielkim muzykiem, nie możesz komponować Rock & Rolla jeśli nie masz odpowiedniego przygotowania, doświadczenia. Podobnie jest tutaj.
R: so being the man of no church, who does not believe, even if you are painting icon it will not have the same spiritual gift to those who will pray in front of it?
R: Zatem osoba spoza kościoła, niewierząca, nawet jeśli maluje ikony, nie da takiego duchowego daru komuś, kto będzie się modlił przed ikoną?
GK I would say, there would be something missing, but I think it is more deep than belief. It is not the crucial thing. Maybe you believe in God, Christ, everything, but that’s not the point. The point is that how much you love Christ and how much this love changes your life, your attitude towards other people, and how much you love other people and life generally.
So it is not the matter of ideology, it has to do with the state of the heart.
GK: czegoś będzie brakowało, ale czegoś głębszego niż wiary. Być może wierzysz w Boga, Chrystusa i wszystkie dogmaty, ale nie w tym rzecz. Kluczowe jest na ile kochasz Chrystusa i na ile ta miłość zmienia twoje życie, twój stosunek do innych ludzie. Na ile kochasz innych ludzi i życie.
R: The living with Evangely.
R: Na ile żyjesz Ewangelią…
GK Exactly. I have sense, there are people that they say “I am atheist”, but their heart is sometimes better than ours. I think, these people could paint better icons than us. Because, maybe they don’t confess Christian faith, but their heart are sometimes, I don’t know, it is complicated, I can not say exactly, sometimes they can be in better spiritual state than us. So it is a complicated issue. That’s why I really avoid talking about these things, because who can define? Who can say that he is or not spiritual. And wisely the Church during centuries never defined who can paint or not an icon. Never!
Actually there was no specific prayer for iconographers, never. First time in the easter Church it was introduced by Dionizos z Furny in mid XVIII century. But even this prayer I don’t think it was officially accepted by the Church. I think it is wise, because iconographer is not a priest, so no one could defile who is let’s say worthy to paint an icon. If you want to paint an icon – just do it. It is a nostalgy of heart, of something we don’t know.
GK: Dokładnie. Mam takie wrażenie, że są ludzie którzy nie wyznają wiary chrześcijańskiej, mówią „jestem ateistą” ale ich serce, stan ducha jest czasem lepsze niż nasze. Myślę, że tacy ludzie mogą tworzyć lepsze ikony niż my. To bardzo skomplikowana, delikatna sprawa, bo którz z nas może to wiedzieć? Dlatego staram się unikać takich ocen. Któż może powiedzieć, że jest lub nie uduchowiony. Dlatego w swojej mądrości Kościół przez wieki nie zdefiniował kto może lub nie być ikonografem. Nigdy! Nie było także specjalnej modlitwy dla ikonografów. Pierwszy raz wprowadził ją Dionizjusz z Furny w XVIII wieku, ale nawet ta modlitwa nie została oficjalnie zaakeptowana przez Kościół.
Jest to według mnie mądre, ponieważ ikonograf nie jest osobą duchowną (kapłanem) i nikt nie może określić kto jest godny malować ikony. Jeśli chcesz malować ikony – po prostu rób to, bo jest to pragnienie serca, coś czego może nie znamy i nie rozumiemy.
R: If you could give us some advises on our way of working with icon, what would say, advice?
R: Czy mógłby Pan udzielić kilku wskazówek ja pracować nad ikonami?
GK: first of all I would say as a teacher to learn very well all technical matters and issues, because it is very practical issue. You have to get experience in egg temper technique, in any other technique. Of course you have to, need to become skillfull in drawing. It is extremely important I think. The second thing because everything is the matter of drawing in this art. So, just draw as much as you can. That’s very, very important. And the last thing, that’s the most important think is just try to draw from your heart. Just try to draw personally, whatever you do to come from your heart, from your mind and your heart. To be a natural expression of yourself. The imitation is I think a disaster. Not because you just imitate, it is disaster, because you are avoiding yourself. That’s not the real thing. It is like if you try to express your love to someone, to using the voice of another person. That is not possible to do.
GK: Jako nauczyciel poleciłbym zacząć od spraw praktycznych, od dobego poznania spraw technicznych. Trzeba poznać technikę tempery jajowej I inne potrzebne techniki. Po drugie – wszystko w tej sztuce jest sprawą rysunku. Trzeba posiąść umiejętność rysowania. Rysuj tak dużo, jak możesz. To bardzo, bardzo ważne! I ostatnia rzecz – próbuj rysować od serca, od siebie. Cokolwiek Ci przyjdzie do głowy, na myśl, do serca. To będzie naturalne wyrażenie twojej osoby. Naśladowanie, kopiowanie innych to katastrofa. Nie dlatego, że jest to kopiowanie, ale że jest to unikanie siebie. To tak, jakbyś chciał wyrazić swoją miłość do kogoś używając cudzego głosu. To jest niemożliwe.
R: like using poetry instead of saying straight. Cyrano de Bergeraq
R: Jak używanie poezji zamiast własnych słów Cyrano de Bergeraq
Gk. So that’s the most important thing, I think. Even if it is very hard way to start drawing and start to make just your own icons. At the beginning it would be very difficult. It is difficult, but after the while, if you work hard in the prayful mode and patiently, I think that you become an iconographer. Because even if you paint a beautiful icon by copying another icon, I think you are not iconographer. You are just imitator of iconographers. You are not iconographer.
So I think it is the best thing to do, to draw, free hand, just try to express yourself and of course the concience that you serve the Church, you serve the body, it is not individual art. You serve the Church, the Body of Christ and the whole life. But the same time that must be done through yourself, you have to become kind of vehicle. That’s important. And then your art would be truth. That’s important, even if it is not a masterpiece, that would be something true. So that’s good.
GK: To jest najważniejsza sprawa jak sądzę. Nawet jeśli jest ciężko zacząć samemu rysować i tworzyć własne ikony. Na początku będzie bardzo trudno. To jest trudne, ale po jakimś czasie, kiedy będziesz ciężko pracować w tej modlitewnej formie i cierpliwości, staniesz się ikonografem. Ponieważ nawet jeśli malujesz piękne ikony, ale kopiowane z innych, nie jesteś ikonografem. Naśladujesz ikonografa, ale nim nie jesteś.
Dlatego, jak sądzę, najlepszą rzeczą jest rysować, rysować odręcznie, próbować wyrazić siebie ze świadomością, że służysz Kościółowi, Ciału Chrystusa, a nie swojej własnej sztuce. Równocześnie ta sztuka dzieje się przez ciebie samego, jesteś jej narzędziem, nośnikiem. To jest ważne. Dzięki temu twoja sztuka jest prawdziwa. Nawet jeśli nie będzie arcydziełem, będzie czymś dobrym. I to jest dobre.
R: thank you.
R: Badzo dziękuję
.jpg)
